Prawo transportowe w Polsce

Prawo transportowe w Polsce jest definiowane jako ogół przepisów regulujących nie tylko sferę przewozu, a więc przemieszczania się osób lub przewożenia rzeczy (towarów, przesyłek, ładunków) przy użyciu przeznaczonych do tego środków transportu, ale również jako zbiór unormowań dotyczących kwestii organizacji transportu, rozumianego jako dział gospodarki narodowej, oraz usług ubocznych związanych z przewozem.

W Polsce brak jest jednolitej regulacji prawnej obejmującej swoim zakresem wszelkie gałęzie transportu. Ze względu na kryterium środków transportu wyróżnia się następujące działy prawa transportowego: prawo kolejowe, prawo transportu drogowego (samochodowego), prawo morskie, prawo żeglugi śródlądowej, prawo lotnicze. Do działów prawa transportowego zaliczane są również regulacje prawne dotyczące transportu pocztowego czy transportu komunalnego, a także transportu kombinowanego wykonywanego przy użyciu różnych środków transportu.

W ramach ogólnej systematyki prawa w Polsce prawo transportowe nie stanowi odrębnej gałęzi prawa, a przepisy prawa transportowego odnoszące się do danej gałęzi transportu rozproszone są w ustawach zawierających unormowania należące do różnych dziedzin prawa, jak prawo cywilne (np. umowa przewozu) czy administracyjne (np. kwestie związane z uprawnieniami do zawodowego uprawiania działalności transportowej czy przepisy dotyczące organizacji poszczególnych gałęzi transportu).

Najbardziej ogólne regulacje dotyczące przewozu osób i rzeczy zostały zawarte w kodeksie cywilnym. Uregulowania kodeksu cywilnego w zakresie umowy przewozu mają jedynie charakter ramowy. Bezpośrednie zastosowanie znajdują one jedynie w odniesieniu do transportu konnego (np. do dorożek konnych w miejscowościach wypoczynkowych) i innego nietypowego (np. do wozaków przewożących swoje ładunki). W stosunku do innych gałęzi transportu zastosowanie przepisów kodeksu cywilnego regulujących umowę przewozu ma jedynie charakter posiłkowy (subsydiarny). Przepisy szczególne dotyczące poszczególnych rodzajów transportu z uwzględnieniem ich specyfiki technicznej, ekonomicznej oraz organizacyjnej, zawierają akty normatywne rzędu ustawy, do których zaliczany jest kodeks morski z 2001 r., prawo lotnicze z 2002 r. oraz prawo pocztowe z 2003 r.

Ponadto przepisy kodeksu cywilnego mają jedynie charakter względnie obowiązujący, natomiast przepisy szczególne, z wyłączeniem kodeksu morskiego, są bezwzględnie obowiązujące.

Z definicji umowy przewozu sformułowanej w kodeksie cywilnym wynika, iż przepisy przewozowe nie mają zastosowania do przewozów dokonywanych w sposób nieodpłatny, z grzeczności. Tego rodzaju przewozy są zatem oceniane według ogólnych zasad odnoszących się do zobowiązań umownych unormowanych w kodeksie cywilnym. W przypadku gdy przewóz jest dokonywany nieodpłatnie w ramach gałęzi transportu objętej regulacją ustawy prawo przewozowe, znajdują zastosowanie przepisy tejże ustawy.

W prawie cywilnym uregulowane zostały również kwestie dotyczące stosunków o charakterze majątkowym pomiędzy przedsiębiorstwami transportowymi a ich usługobiorcami, powstałych na podstawie różnego rodzaju umów, jak np. spedycji, przeładunku, przechowania czy też składu, a także umowy najmu, leasingu lub czarteru na czas środków transportowych dokonany w celu przewozu.

W celu ujednolicenia prawa przewozowego w odniesieniu do różnych gałęzi transportu krajowego została uchwalona ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (Dz.U. 2000, nr 50, poz. 601). Ustawa swoim zakresem obowiązywania obejmuje podstawowe gałęzie transportu krajowego, takie jak: transport kolejowy, samochodowy, żeglugi śródlądowej, a także przewozy kombinowane z udziałem wymienionych gałęzi transportu. W powołanej ustawie poruszone zostały jedynie zagadnienia cywilnoprawne związane z umową przewozu. Kwestie administracyjnoprawne odnoszące się do transportu nie zostały w niej uregulowane.

Regulacje Prawa przewozowego dotyczą jednak wyłącznie podstawowych zasad umowy przewozu osób oraz rzeczy bez uwzględniania cech charakterystycznych dla danej gałęzi transportu. Uwzględnienie specyfiki danego rodzaju transportu jest możliwe natomiast w ramach przepisów wykonawczych do ustawy. Wzajemne prawa i obowiązki w dziedzinie przewozu, które nie zostały uregulowane w ustawie, ustanawiane są również w regulaminach.  Do ich stanowienia uprawnieni są również przewoźnicy. Regulaminy przewoźnika mają charakter umowny i nie stanowią aktów normatywnych. W związku z tym nie podlegają one publikowaniu w organach promulgacyjnych, a ich interpretacji dokonuje się według metod odnoszących się do interpretacji oświadczeń woli stron, w tym przypadku oświadczeń woli przewoźnika.  

Prawo przewozowe z 1984 r., zgodnie z postanowieniem art. 1 ust. 3, reguluje zasady przewozu krajowego, natomiast w przypadku przewozów międzynarodowych jej przepisy są stosowane jedynie posiłkowo.  Regulacje wspomnianej ustawy mają również uzupełniające zastosowanie w przypadku braku unormowania danej kwestii w akcie prawa międzynarodowego. Stosuje się je bezpośrednio jedynie do żeglugi śródlądowej, gdyż brak jest w tym zakresie odpowiedniego unormowania międzynarodowego.   

Polska jest członkiem porozumień i konwencji międzynarodowych odnoszących się do poszczególnych gałęzi transportu, których celem jest nie tylko unormowanie stosunków majątkowych pomiędzy przedsiębiorcami transportowymi a ich usługobiorcami w odniesieniu do przewozów międzynarodowych, ale również harmonizacja regulacji prawnych o charakterze administracyjnym, jak np. ujednolicenie wymagań technicznych w odniesieniu do środków transportowych, szlaków komunikacyjnych, znaków drogowych, rozstawu szyn kolejowych, a także kwestii uprawnień przy odprawie celnej. Spośród aktów prawa międzynarodowego wiążącego Polskę, należy wymienić  konwencję berneńską z dnia 9 maja 1980 r. o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF), konwencję genewską z dnia 19 maja 1956 roku o umowie międzynarodowego przewozu drogowego (CMR), konwencję chicagowską z dnia 7 grudnia 1944 r. dotyczącą kwestii administracyjnych międzynarodowego transportu lotniczego, konwencję warszawską z dnia 12 października 1929 r. z późniejszymi zmianami dotyczącą przewozu lotniczego, konwencję genewską z dnia 15 marca 1960 r. o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących odpowiedzialności cywilnej, wynikającej ze zderzenia statków w żegludze śródlądowej, Światową Konwencję Pocztową z 1964 r.

W stosunkach z państwami nie należącymi do danej konwencji zastosowanie znajduje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca 2008 r. Nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) stanowiące, iż w przypadku braku wyboru prawa właściwego dla umowy przewozu towarów, prawem właściwym dla takiej umowy jest prawo państwa, w którym przewoźnik ma miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że w tym samym państwie znajduje się miejsce przyjęcia towaru do przewozu lub miejsce dostawy, lub miejsce zwykłego pobytu nadawcy. Jeżeli warunki te nie są spełnione, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się uzgodnione przez strony miejsce dostawy.

Natomiast w odniesieniu do przewozu osób, jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa właściwego dla tejże umowy, podlega ona prawu państwa, w którym podróżny ma miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że w tym samym państwie znajduje się miejsce wyjazdu lub miejsce przeznaczenia. Jeżeli warunki te nie są spełnione, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się miejsce zwykłego pobytu przewoźnika.

Na gruncie polskiego prawa transportowego należy odróżniać dwie najczęściej zawierane przez strony umowy, a mianowicie umowę przewozu i umowę spedycji. Obie te umowy różni nie tylko przedmiot umowy, ale także kwestia odpowiedzialności za ewentualną szkodę podczas transportu. W przypadku zawarcia umowy przewozu przewoźnik przyjmuje zlecenie transportowe polegające na przewozie towaru z punktu A do B. Umowa spedycji natomiast nakłada na spedytora obowiązek zorganizowania przewozu towaru z punktu A do B, polegającego na wysłaniu lub odbiorze przesyłki albo dokonaniu innych usług związanych z jej przewozem. Zarówno w umowie spedycji, jak i w umowie przewozu możliwe jest powierzenie wykonania przewozu innemu podmiotowi - podwykonawcy. Jeżeli strony łączy umowa przewozu, kwestia ewentualnej odpowiedzialności jest określana przez konwencję CMR lub Prawo przewozowe. Ewentualne przekazanie przez przewoźnika umownego zlecenia transportowego innemu przewoźnikowi nie zwalnia go z odpowiedzialności za ewentualną szkodę. Natomiast w przypadku umowy spedycji odpowiedzialność kształtowana jest przez przepisy kodeksu cywilnego. W tym przypadku odpowiedzialnością za szkodę również obarczony jest przewoźnik, z zastrzeżeniem, że skutki ewentualnej szkody mogą również obciążać spedytora.  Odpowiedzialność spedytora jest jednak ograniczona do winy w wyborze (culpa in eligendo). Niemniej jednak spedytor, aby uwolnić się od odpowiedzialności w tym zakresie, musi wykazać brak winy w wyborze przewoźnika.